Jak Terapeuci Unikają Gier Rodzinnych i Manipulacji w Psychoterapii Systemowej?
Psychoterapia systemowa skupiona na komunikacji
Psychoterapia systemowa to podejście, które analizuje zachowanie jednostki w kontekście relacji i komunikacji w systemie, do którego należy (np. rodzina, grupa społeczna). Skupia się na tym, jak członkowie systemu wpływają na siebie nawzajem i jak ich wzorce komunikacyjne mogą generować problemy.
To podejście wywodzi się z teorii systemów i teorii komunikacji, a jego podstawy opracowano w ramach badań nad rodzinami osób z zaburzeniami psychicznymi, prowadzonych m.in. przez Gregory’ego Batesona i jego zespół. Głównym założeniem jest to, że problemy jednostki nie są wyłącznie jej wewnętrznymi trudnościami, ale wynikają z dynamiki komunikacyjnej w systemie.
Cztery główne aksjomaty komunikacji
Podstawy terapii systemowej zostały oparte na tzw. aksjomatach komunikacji Paula Watzlawicka, które opisują uniwersalne zasady komunikacji międzyludzkiej:
Nie można nie komunikować się
Każde zachowanie jest formą komunikacji – nawet milczenie lub brak reakcji przekazuje pewne informacje.
Przykład: Jeśli ktoś odwraca wzrok i milczy w odpowiedzi na pytanie, komunikuje np. złość, dystans lub niechęć do rozmowy.Komunikacja ma aspekt treściowy i relacyjny
Komunikaty zawierają treść (co mówimy) oraz wskazują na relację między rozmówcami (jak to mówimy). Aspekt relacyjny często dominuje nad treściowym.
Przykład: Zdanie „Czy możesz zamknąć drzwi?” może być odebrane jako neutralna prośba (treść) lub jako oznaka irytacji (relacja), w zależności od tonu głosu.Komunikacja jest zorganizowana w formie przyczynowo-skutkowej
W relacjach międzyludzkich ludzie mają tendencję do określania, kto zapoczątkował dane zdarzenie, co prowadzi do błędnego koła wzajemnych oskarżeń.
Przykład: Mąż twierdzi, że żona krzyczy, bo on się wycofuje, a żona uważa, że wycofuje się, bo on krzyczy – każde z nich widzi siebie jako reakcję na działanie drugiego.Komunikacja jest symetryczna lub komplementarna
W relacji symetrycznej strony dążą do równości, natomiast w komplementarnej jedna osoba dominuje, a druga się podporządkowuje. Obie formy mogą prowadzić do problemów, jeśli utrwalą się w niezdrowy sposób.
Przykład: Symetryczna – ciągła rywalizacja między rodzeństwem o to, kto jest lepszy. Komplementarna – jedna osoba w związku zawsze podejmuje decyzje, druga zawsze je akceptuje, co może prowadzić do poczucia niesprawiedliwości.
SŁOWNIK
Aksjomaty to podstawowe twierdzenia lub założenia, które są przyjmowane za prawdziwe bez konieczności dowodzenia ich w danym systemie logicznym, naukowym lub filozoficznym. Stanowią one fundament dla dalszych rozważań, teorii lub dedukcji.
Podwójne wiązanie (double bind)
Podwójne wiązanie to sytuacja komunikacyjna, w której jedna osoba otrzymuje sprzeczne komunikaty, z których nie sposób się wywiązać, ponieważ reakcja na jeden z nich automatycznie łamie drugi. Tego typu sytuacje mogą być źródłem chronicznego stresu i zaburzeń psychicznych, np. schizofrenii.
Przykład: Matka mówi dziecku: „Chcę, żebyś był bardziej niezależny”, ale jednocześnie kontroluje każdy jego ruch i krytykuje za każdą próbę samodzielności. Dziecko nie wie, jak spełnić te oczekiwania, bo każde działanie jest nieodpowiednie.
Pytania cyrkularne
Pytania cyrkularne to technika stosowana w terapii systemowej, która pozwala na ujawnienie perspektyw różnych członków systemu i wzorców interakcji między nimi. Zamiast pytać o myśli lub uczucia danej osoby, terapeuta pyta o to, jak dana osoba postrzega relacje lub zachowania innych.
Przykład: Zamiast pytać dziecko: „Jak się czujesz, kiedy rodzice się kłócą?”, terapeuta może zapytać: „Jak myślisz, co tata czuje, gdy mama się z nim nie zgadza?”. Pytania tego typu pomagają odkrywać dynamikę relacji i zmieniać sposób, w jaki członkowie systemu postrzegają siebie nawzajem.
Pytania cyrkularne to narzędzie w terapii systemowej, które umożliwia zrozumienie wzajemnych zależności i perspektyw w systemie (np. rodzinie). Pomagają one ujawnić dynamikę relacji oraz sposoby, w jakie członkowie systemu wpływają na siebie nawzajem. Poniżej znajdziesz więcej przykładów pytań cyrkularnych podzielonych na różne kategorie:
1. Pytania o perspektywę innych osób
Te pytania pomagają zobaczyć sytuację oczami innych członków systemu.
- „Jak myślisz, co mama czuje, gdy tata się złości?”
- „Co twoja siostra myśli o tym, jak rozwiązywane są konflikty w waszej rodzinie?”
- „Gdy patrzysz na swojego brata, jakie emocje dostrzegasz u niego, gdy rozmawia z ojcem?”
2. Pytania o różnice w postrzeganiu
Pozwalają zrozumieć, jak różne osoby widzą tę samą sytuację.
- „Jak myślisz, dlaczego mama uważa, że tata często się wycofuje z rozmowy, a tata twierdzi, że to ona za dużo mówi?”
- „Dlaczego twoja siostra uważa, że babcia ją faworyzuje, a ty myślisz, że traktuje was jednakowo?”
- „Kto w rodzinie najczęściej inicjuje rozmowy o problemach? Czy wszyscy się z tym zgadzają?”
3. Pytania o wzorce zachowań
Skupiają się na powtarzalnych schematach i wzorcach interakcji.
- „Co dzieje się w waszej rodzinie, gdy ktoś jest w złym humorze? Kto zazwyczaj pierwszy próbuje poprawić atmosferę?”
- „Jak zwykle reagujesz, gdy twój syn się buntuje? Jak on odpowiada na twoją reakcję?”
- „Kto pierwszy przerywa milczenie, gdy w domu zapada cisza po kłótni?”
4. Pytania o relacje i role w systemie
Te pytania ujawniają dynamikę relacji między członkami systemu.
- „Jak sądzisz, dlaczego młodszy brat częściej zwierza się mamie niż tacie?”
- „Kto w rodzinie jest najbardziej wspierający, gdy ktoś ma problem?”
- „Jak twoja żona wpływa na sposób, w jaki dzieci się zachowują wobec ciebie?”
5. Pytania o zmiany w systemie
Pomagają zrozumieć, jak dynamika relacji zmienia się w różnych sytuacjach.
- „Co się zmienia w waszych relacjach, gdy w domu jest babcia?”
- „Jak atmosfera w rodzinie różni się, gdy tata jest w delegacji?”
- „Jak zachowują się dzieci, gdy czują, że jesteście zestresowani?”
6. Pytania o przewidywania i hipotetyczne scenariusze
Pozwalają eksplorować możliwe reakcje na różne zdarzenia.
- „Co by się stało, gdyby tata przestał podnosić głos podczas kłótni? Jak zareagowałaby mama?”
- „Jak myślisz, co by zrobiła twoja siostra, gdybyście jej powiedzieli, że nie zgadzacie się z jej decyzją?”
- „Jak zmieniłoby się zachowanie dzieci, gdybyście przestali je krytykować za błędy?”
7. Pytania o wpływ jednej osoby na inne
Eksplorują, jak działania jednej osoby wpływają na pozostałych członków systemu.
- „Jak twoje zachowanie wpływa na sposób, w jaki twój syn traktuje młodszą siostrę?”
- „Co robisz, co sprawia, że twój partner staje się bardziej wycofany?”
- „Jak myślisz, co powoduje, że tata częściej ustępuje podczas konfliktów z mamą?”
8. Pytania o relacje w czasie
Skupiają się na tym, jak relacje zmieniały się w przeszłości lub mogą zmieniać się w przyszłości.
- „Jak wyglądała wasza relacja z synem, kiedy był młodszy?”
- „Co twoim zdaniem się zmieniło, odkąd zacząłeś więcej pracować?”
- „Jak wyobrażasz sobie relacje z rodziną za 5 lat, jeśli nie zmienicie tego, co się teraz dzieje?”
Korzyści pytań cyrkularnych
- Otwierają nowe perspektywy i pomagają zrozumieć inne punkty widzenia.
- Umożliwiają refleksję nad relacjami i wzorcami zachowań.
- Promują empatię i wzajemne zrozumienie w systemie.
Pytania te pozwalają członkom systemu spojrzeć na siebie i swoje relacje w sposób bardziej złożony, co często prowadzi do ważnych odkryć i zmiany w dynamice relacji.
Jak emocje tworzą struktury relacji?
Emocje w komunikacji tworzą struktury relacji, ponieważ to, jak coś mówimy, wskazuje na naszą postawę wobec rozmówcy i kształtuje dynamikę relacji między ludźmi. Relacyjny aspekt komunikacji wyraża się nie tylko przez emocje, ale także przez ton głosu, mowę ciała, mimikę czy kontekst sytuacyjny. Struktury relacji zbudowane na emocjach mogą mieć różne formy i są kluczowe dla zrozumienia dynamiki interakcji międzyludzkich.
Emocje w komunikacji mogą wskazywać na bliskość, dystans, dominację, uległość, symetrię lub różnice w relacjach. Poniżej omówimy kilka przykładów struktur relacyjnych wynikających z emocji:
1. Relacja oparta na zaufaniu i bliskości
W relacjach bliskich, pozytywne emocje, takie jak ciepło, życzliwość i empatia, tworzą przestrzeń dla wzajemnego zaufania i otwartości.
Przykład:
- Matka mówi dziecku: „Wierzę w ciebie, dasz sobie radę!”, z uśmiechem i spokojnym tonem.
Relacja: Buduje wsparcie, poczucie bezpieczeństwa i bliskości.
2. Relacja oparta na dominacji i uległości
Silne emocje, takie jak złość, krytyka lub protekcjonalność, mogą wskazywać na hierarchię w relacji, w której jedna osoba dominuje, a druga ulega.
Przykład:
- Szef mówi do pracownika podniesionym głosem: „Nie obchodzi mnie, jak to zrobisz – masz to załatwić do jutra!”
Relacja: Szef wyraża dominację, tworząc dystans i narzucając swoją władzę.
3. Relacja oparta na rywalizacji (symetria konfliktowa)
Wzajemne emocje gniewu, frustracji lub krytyki mogą tworzyć strukturę rywalizacji, w której obie strony dążą do udowodnienia swojej racji.
Przykład:
- Dwójka rodzeństwa kłóci się: „To twoja wina, że mama się zdenerwowała!” – „Nieprawda, to ty ją sprowokowałeś!”
Relacja: Konflikt symetryczny, w którym żadna strona nie chce ustąpić, co prowadzi do eskalacji.
4. Relacja oparta na odrzuceniu lub dystansie
Emocje takie jak chłód, obojętność lub sarkazm mogą budować relacje pełne dystansu emocjonalnego lub wręcz wykluczenia.
Przykład:
- Partner odpowiada zdawkowo: „Rób, jak chcesz”, odwracając wzrok.
Relacja: Komunikacja wskazuje na brak zaangażowania i emocjonalny dystans.
5. Relacja oparta na opiece i współczuciu
Emocje takie jak troska, czułość i współczucie mogą kształtować relację, w której jedna osoba opiekuje się drugą.
Przykład:
- Przyjaciel mówi: „Wiem, że jest ci ciężko, ale jestem tutaj, żeby ci pomóc”.
Relacja: Zacieśnia się więź oparta na współczuciu i wsparciu.
W jaki sposób emocje wpływają na trwałość relacji?
- Pozytywne emocje (np. radość, zaufanie) wzmacniają relacje, zwiększając poczucie przynależności i akceptacji.
- Negatywne emocje (np. złość, lęk) mogą prowadzić do napięć, ale jeśli są wyrażane konstruktywnie, mogą pomóc w rozwiązaniu problemów.
- Brak emocji (np. obojętność) może być bardziej destrukcyjny niż negatywne emocje, ponieważ wskazuje na wycofanie się z relacji.
Przykłady praktyczne
- Bliskość w rodzinie: Dziecko czuje się ważne, gdy rodzic wyraża radość, gdy wraca ze szkoły.
- Dystans w pracy: Pracownik odczuwa brak szacunku, gdy szef ignoruje jego zdanie.
- Rywalizacja w związku: Partnerzy ciągle się krytykują, zamiast wspierać, co tworzy relację konfliktową.
Podsumowując, emocje w komunikacji to fundament relacyjny – ich właściwe rozumienie pomaga nie tylko zrozumieć dynamikę relacji, ale także wpływać na ich poprawę.
Jak terapeuta chroni się przed wciągnięciem w grę rodziną oraz subtelne sojusze z konkretnymi osobami rodziny?
W terapii systemowej kluczowe jest, aby terapeuta utrzymał neutralność i bezstronność, ponieważ wciągnięcie go w grę rodzinną lub sojusze z konkretnymi osobami może zaburzyć proces terapeutyczny. Neutralność pozwala terapeucie być skutecznym mediatorem i obserwatorem dynamiki systemu rodzinnego, a także zachować zdolność do interwencji, która pomoże całemu systemowi, a nie tylko jednej osobie.
Oto sposoby, jak terapeuta chroni się przed wciągnięciem w subtelne gry rodzinne lub sojusze:
1. Zachowanie neutralności wobec wszystkich członków rodziny
- Nie opowiada się po żadnej stronie: Terapeuta nie wydaje ocen, nie bierze czyjejś perspektywy za bardziej „słuszną”. Jego zadaniem jest zrozumienie dynamiki systemu, a nie ocenianie poszczególnych osób.
- Dystans emocjonalny: Chociaż terapeuta okazuje empatię, unika emocjonalnego angażowania się w problemy jednej osoby w sposób, który mógłby być postrzegany jako stronniczość.
Przykład: Jeśli jedno z dzieci w rodzinie skarży się, że rodzice je faworyzują, terapeuta zada pytania otwierające perspektywę innych, np.:
- „Jak myślisz, jak twoje rodzeństwo postrzega sytuację?”
- „Co rodzice by powiedzieli o twoim punkcie widzenia?”
2. Wprowadzenie zasad terapii od początku
- Wspólne cele: Terapeuta na początku terapii jasno określa, że jego celem jest pomoc całemu systemowi, a nie poszczególnym osobom. Rodzina powinna zrozumieć, że terapeuta nie będzie „rozstrzygał” konfliktów, tylko pomagał zrozumieć ich źródło.
- Granice: Terapeuta ustala jasne granice dotyczące np. indywidualnych rozmów z poszczególnymi członkami rodziny (jeśli takie wystąpią, ich treść nie powinna służyć budowaniu sojuszy).
3. Używanie technik cyrkularnych i systemowych
- Pytania cyrkularne: Dzięki pytaniom cyrkularnym terapeuta unika bezpośredniego angażowania się w narrację jednej osoby. Zamiast tego kieruje uwagę na wzajemne postrzeganie i wpływ działań.
Przykład pytania:
„Jak myślisz, dlaczego mama czasami wydaje się popierać brata, a tata cię wspiera? Jak to wpływa na twoją relację z każdym z nich?” - Refleksja nad dynamiką relacji: Zamiast rozwiązywać problem „kto ma rację”, terapeuta bada, jak wzorce komunikacyjne między członkami wpływają na sytuację.
4. Odsłanianie ról i ukrytych sojuszy
- Wskazywanie wzorców: Terapeuta zauważa i nazywa role oraz ukryte sojusze w systemie rodzinnym. Nie ocenia ich, ale pomaga rodzinie dostrzec, jak te wzorce mogą utrudniać rozwiązanie problemu.
Przykład: - „Zauważyłem, że gdy tata zaczyna mówić o problemie, mama przejmuje rozmowę. Jak myślicie, dlaczego tak się dzieje?”
- „Kiedy jedno dziecko wyraża niezadowolenie, reszta rodziny zaczyna bronić drugiego rodzica. Co o tym sądzicie?”
5. Odzwierciedlanie i moderowanie emocji
- Terapeuta nie ignoruje emocji, ale nie daje się wciągnąć w eskalację konfliktu. Pomaga rodzinie zobaczyć emocje z dystansu.
Przykład: - Jeśli jeden z członków rodziny zarzuca coś terapeucie (np. „Jest pan po stronie mamy!”), terapeuta może powiedzieć:
- „Zauważyłem, że masz wrażenie, że faworyzuję mamę. Czy ktoś jeszcze tak to postrzega? Porozmawiajmy o tym, jak mogę być bardziej pomocny.”
6. Zachowanie refleksyjności terapeutycznej
- Metapoziom: Terapeuta analizuje, jak jego własne działania i komunikaty wpływają na system. W razie potrzeby, korzysta z superwizji, aby zrozumieć, czy przypadkiem nie został wciągnięty w dynamikę rodzinną.
- Nieuleganie presji: Terapeuta unika wywierania nacisku na jedną osobę lub grupę (np. rodzice vs dzieci) i pomaga systemowi rodzinnego zrozumieć, że wszyscy ponoszą odpowiedzialność za relacje.
7. Praca z systemem, a nie jednostką
Terapeuta kieruje uwagę na wzorce zachowań i komunikacji w systemie, a nie na problemy jednostkowe. Dzięki temu unika utożsamiania jednego członka rodziny z „problemem”.
Przykład interwencji:
Zamiast skupiać się na dziecku uważanym za „trudne”, terapeuta może zapytać:
- „Jak wasze relacje jako rodziny zmieniają się, gdy pojawiają się trudne emocje u syna?”
Podsumowanie
Terapeuta systemowy zachowuje neutralność, stosując techniki, które koncentrują się na całym systemie rodzinnym, a nie na jednej osobie. Kluczowe jest unikanie ocen, ciągłe zwracanie uwagi na dynamikę systemu oraz refleksyjność w relacji z klientami. W ten sposób chroni się przed uwikłaniem w gry i subtelne sojusze, pozostając efektywnym przewodnikiem w procesie terapeutycznym.
Psychoterapia systemowa - podejście strategiczne
Psychoterapia systemowa w podejściu strategicznym to specyficzna forma terapii systemowej, która koncentruje się na identyfikacji i zmianie wzorców interakcji w systemie (np. rodzinie) w celu rozwiązania problemów. Podejście strategiczne zakłada, że problemy w systemie są utrwalane przez powtarzające się, nieefektywne sposoby komunikacji i zachowań. Terapeuta strategiczny działa aktywnie i celowo, stosując konkretne interwencje mające na celu przerwanie tych wzorców.
Podstawowe założenia podejścia strategicznego
- Problemy są podtrzymywane przez system: Trudności w rodzinie lub grupie są wynikiem interakcji i wzajemnego wpływu między członkami systemu. To, co utrzymuje problem, jest ważniejsze niż jego pierwotna przyczyna.
- Zmiana wzorców zachowań: Kluczowym celem terapii jest zmiana powtarzalnych schematów interakcji, które prowadzą do problemów.
- Krótkoterminowość: Terapia strategiczna często jest krótkoterminowa i skoncentrowana na szybkim osiągnięciu konkretnych rezultatów.
- Celowość interwencji: Terapeuta projektuje precyzyjne strategie i techniki, aby zmotywować system do zmiany.
Cechy podejścia strategicznego
- Aktywna rola terapeuty: Terapeuta odgrywa kluczową rolę w kierowaniu procesem zmiany. Nie tylko słucha i obserwuje, ale także proponuje konkretne zadania i interwencje.
- Kreatywne techniki interwencji: W podejściu strategicznym terapeuta stosuje techniki oparte na paradoksach, przeformułowaniach czy prowokacjach, aby wywołać zmiany w systemie.
- Skupienie na teraźniejszości i przyszłości: Podejście strategiczne mniej interesuje się historią problemu, a bardziej tym, jak problem funkcjonuje w danym momencie i jak można go rozwiązać.
Techniki stosowane w podejściu strategicznym
- Interwencje paradoksalne:
- Terapeuta celowo zaleca klientowi lub rodzinie kontynuowanie problematycznego zachowania, aby podważyć sens takiego działania.
- Przykład: Jeśli rodzina narzeka, że dziecko jest zbyt wycofane, terapeuta może zaproponować, by rodzice kazali dziecku codziennie wycofywać się na 30 minut. To często prowadzi do zmiany postawy, ponieważ „kontrolowane wycofanie” przestaje pełnić funkcję ucieczki.
- Zadania terapeutyczne (homework):
- Rodzina otrzymuje konkretne zadania do wykonania w codziennym życiu.
- Przykład: Jeśli rodzice ciągle kłócą się przy dzieciach, terapeuta może zasugerować, by na jeden dzień każda kłótnia musiała odbywać się wyłącznie o 20:00 w kuchni.
- Reinterpretacja (przeformułowanie):
- Problem zostaje przedstawiony w nowym świetle, co zmienia sposób jego postrzegania.
- Przykład: Zamiast mówić o „kontrolującej matce”, terapeuta może powiedzieć: „Pani zaangażowanie pokazuje, jak bardzo chce pani dla swoich dzieci wszystkiego, co najlepsze”.
- Zmiana ról:
- Terapeuta może poprosić członków systemu o tymczasową zamianę ról w interakcji.
- Przykład: Rodzic, który zawsze podejmuje decyzje, ma przez tydzień słuchać i pozwolić dzieciom proponować rozwiązania.
- Zewnętrzanie problemu:
- Problem jest traktowany jako coś „zewnętrznego” wobec rodziny, co zmniejsza poczucie winy i ułatwia współpracę.
- Przykład: „Zastanówmy się, co możecie zrobić jako rodzina, aby wspólnie pokonać problem złości, który próbuje przejąć kontrolę nad waszym domem.”
Przykładowy proces terapii w podejściu strategicznym
- Zdefiniowanie problemu: Terapeuta dokładnie określa, co jest źródłem konfliktu w rodzinie i jakie wzorce interakcji to utrwalają.
- Obserwacja wzorców interakcji: Terapeuta identyfikuje, kto w rodzinie inicjuje problematyczne zachowania, kto je podtrzymuje i jak wpływają na resztę.
- Projektowanie interwencji: Terapeuta proponuje specyficzne zadania, które mają wywołać zmianę.
- Monitorowanie zmian: W kolejnych sesjach terapeuta sprawdza, jak system reaguje na interwencje i wprowadza ewentualne modyfikacje.
- Zakończenie terapii: Gdy problem zostanie rozwiązany lub dynamika w systemie ulegnie trwałej zmianie, terapia jest kończona.
Przykłady zastosowania podejścia strategicznego
- Problemy wychowawcze: Dziecko wykazuje trudne zachowania, a rodzice nie potrafią znaleźć wspólnego podejścia. Terapeuta analizuje wzorce komunikacji i wprowadza interwencje, np. zmieniając sposób karania czy nagradzania.
- Konflikty małżeńskie: Partnerzy, którzy nie potrafią rozwiązywać konfliktów, mogą dostać zadania, które zmuszają ich do spojrzenia na siebie nawzajem z innej perspektywy.
- Kryzysy rodzinne: Rodzina, która boryka się z żałobą lub chorobą, może skorzystać z technik pomagających w reorganizacji ról i funkcji w systemie.
Podsumowanie
Podejście strategiczne w terapii systemowej to efektywna i często krótkoterminowa metoda pracy, skupiająca się na zmianie szkodliwych wzorców interakcji w rodzinie lub innym systemie. Dzięki aktywnej roli terapeuty, celowym interwencjom i koncentracji na teraźniejszości, terapia ta pomaga klientom szybko dostrzec nowe możliwości i wprowadzić trwałe zmiany w swoim życiu.
Bibliografia
Nichols, M. P. (2013). Family Therapy: Concepts and Methods. Pearson Education.
Haley, J. (1987). Problem-Solving Therapy. Jossey-Bass.
Watzlawick, P., Beavin, J. H., & Jackson, D. D. (1967). Pragmatics of Human Communication. Norton & Company.
Minuchin, S., & Fishman, H. (1981). Family Therapy Techniques. Harvard University Press.